Ο γάμος, ειδικά την παλιά εποχή και κυρίως στο χωριό, ήταν ένα σημαντικό γεγονός, ένα ορόσημο στη ζωή δύο ανθρώπων, που ενδεχόμενο (και μάλιστα συνηθισμένο) ήταν και να μη γνωρίζονται και ακόμη να μην είχαν ιδωθεί ακόμη. Αυτό οφειλόταν στο γεγονός, ότι οι περισσότεροι γάμοι γίνονταν από προξενιό και πολλές φορές οι μελλόνυμφοι κατάγονταν από διαφορετικά χωριά.
Το σημαντικό αυτό γεγονός το ζούσαν έντονα, όχι μονάχα οι μελλόνυμφοι και το συγγενικό τους περιβάλλον, αλλά και η τοπική κοινωνία.
Το ξεκίνημά του ήταν το προξενιό (πιτίσματα στη Λακωνία), με κυρίαρχο θέμα τις διαπραγματεύσεις για την προίκα (αναχρονιστικός θεσμός, που έφερνε σε δύσκολη θέση τη γυναίκα και ειδικά τις φτωχές - καταργήθηκε με νόμο το 1983). Αυτούς όμως που ενδιέφερε άμεσα ο γάμος, τους μελλόνυμφους, τις πιο πολλές φορές δεν τους ρώταγαν.
Οι πατεράδες ήταν οι γενικοί κουμανταδόροι κι αυτοί έπαιρναν τις αποφάσεις, επιβάλλοντας συχνά στο κορίτσι τους να αποδεχτεί για σύζυγο κάποιο πρόσωπο που δεν ήθελε.
Δεύτερο βήμα ήταν ο αρραβώνας των παιδιών, που βοηθούσε στην καλύτερη γνωριμία και οριζόταν η ημερομηνία του γάμου. Αν απ’ τη πλευρά της κοπέλας ήταν έτοιμοι, δηλ. δεν υπήρχε πρόβλημα με τα προικιά, τότε η περίοδος του αρραβώνα δεν διαρκούσε πολύ.
Ο γάμος γινόταν πάντα Κυριακή. Πάντως όχι Τρίτη ή Τετάρτη, που θεωρούνταν ημέρες αποφράδες. Ο γάμος γινόταν, συνήθως, Άνοιξη και Φθινόπωρο, εκτός από το Μάη (που ζευγάρωναν τα γαϊδούρια), τη σαρακοστή και τα δίσεκτα χρόνια. Η ανάλογη δοξασία για το δίσεκτο έτος επηρεάζει ακόμα πολλούς αστούς. Την εκλογή του μήνα προσδιόριζαν κατεξοχήν πρακτικοί λόγοι συνδεόμενοι, στο ύπαιθρο, με την απασχόληση στην παραγωγή. Κουμπάρος γινόταν ο νονός του γαμπρού.
ΠΕΜΠΤΗ
Η οικογένεια του γαμπρού άρχιζε τις προετοιμασίες από την Πέμπτη. Το πρωί έφτιαχναν τους κουραμπιέδες. Σ` όλη αυτή την προετοιμασία, πρωτοστατούσαν η μάνα του γαμπρού και η γριά γιαγιά του (αν, βέβαια, υπήρχε ακόμη στη ζωή).
Τα γλυκά όμως έβαζαν και τα ζύμωναν "τρεις παντρεμένες", που ήταν "πρωτοστέφανες", που ήταν ευτυχισμένες με τους άντρες τους και που είχαν οπωσδήποτε γεννήσει παιδιά.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
Την άλλη μέρα, την Παρασκευή, ζύμωναν τα ψωμιά του γάμου (τα κουλουρόψωμα -ΜEΤΣΟΒΟ). Είχαν διαλέξει και καθαρίσει από προχτές το σιτάρι και, με τις σχετικές ευχές, το είχανε πάει στο νερόμυλο του χωριού. Και σήμερα οι τρεις ευτυχισμένες παντρεμένες βοήθησαν για να γίνουν τα ψωμιά. Την ίδια μέρα, οι ίδιες γυναίκες, που έχουν το γούρι, ζύμωναν και τις πίττες του γάμου. Ύστερα αυτές και άλλες γυναίκες μαζί και νέες κοπέλες, έφτιαξαν με ζυμάρι ένα σωρό στολίδια πάνω στις πίττες, που έπειτα τις πασπάτεψαν με σουσάμι (για πολυγονία του ζευγαριού) και τις άλειψαν με άφθονο μέλι. Αυτές ήταν οι «μελόπιτες».
Έφτιαχναν πάνω στις πίττες "σταφύλια, πουλιά, σπίτια, άστρα, δέντρα, κλαριά" και πλήθος άλλα στολίδια. Στη μια πίττα μάλιστα, το "δώρο" του γαμπρού στη νύφη, έφτιαξαν δύο όμορφα πουλιά, ανάμεσα στα οποία ήταν "μια μικρή καρδιά", και πάνω απ' αυτή γραμμένο το όνομα του γαμπρού.
ΣΑΒΒΑΤΟ
Το Σάββατο, είχαν από το πρωί απολυθεί στα διάφορα σπίτια οι "καλεστάδες", μικρότερα αδέλφια και ξαδέλφια του γαμπρού. Είχαν μαζί τους δύο κοφίνια (=καλάθια), το ένα, το μεγάλο, άδειο και στο άλλο μέσα είχαν τα "καλέσματα", μικρά πολύχρωμα ζαχαρωτά και ένα μοσκογαρύφαλλο, όλα τυλιγμένα σε χαρτί ζελατίνα, μαζί με ένα λουλούδι στην κορφή, ένα κόκκινο γαρύφαλλο. Έδιναν από ένα τέτοιο δώρο σε κάθε συγγενικό σπίτι και τους καλούσαν στο γάμο. Οι προσκαλούμενοι τους κερνούσαν γλυκό και τους έδιναν αβγά, για να φτιάξουν με αυτά δίπλες.
Σε άλλα μέρη, στην αρχή της βδομάδας πριν το γάμο, δύο μικρά κορίτσια γυρνούσαν όλο το χωριό και το καλούσαν στην τελετή. Το κάλεσμα γινόταν με ένα κουφέτο τυλιγμένο σε χαρτί και με ένα κλαράκι βασιλικό. Αλλά και δυο αγόρια με την τσίτσα (ξύλινο μεγάλο παγούρι) γεμάτο κρασί βρίσκονταν εκεί και ο κάθε καλεσμένος έπινε μια γουλιά κρασί.
Την ίδια μέρα έφτιαχναν και τις δίπλες, ενώ την ίδια μέρα, έξω στην αυλή, δύο άντρες και άλλες γυναίκες ετοίμαζαν τα σφαχτά.
Το βράδυ του Σαββάτου πολλοί από τους καλεσμένους πήγαιναν στο σπίτι του γαμπρού, όπου και τους είχαν τραπέζι. Μετά το φαγοπότι άρχιζαν "τα τραγούδια της τάβλας" και το χορό. Τη βραδιά εκείνη έκαναν την εμφάνισή τους και τα όργανα του γάμου: κλαρίνο και λαούτο. Όλο το χωριό έβρισκε την ευκαιρία να διασκεδάσει εκείνες τις ημέρες, μιας και η σκληρή καθημερινή βιοπάλη δεν τους έδινε και πολλές τέτοιες ευκαιρίες.
ΚΥΡΙΑΚΗ
Οι κοπέλες της γειτονιάς έφτιαχναν με χρωματιστό χαρτί, ιδίως με κόκκινο, διάφορα μικρά στολίδια και τα κάρφωναν μαζί με βασιλικό και με 2-3 φρεσκοκομμένα μήλα πάνω στην πίτα, που θα έκανε δώρο ο γαμπρός στη νύφη.
Πριν το μεσημέρι ξεκίναγαν όλοι να πάνε στο σπίτι της νύφης. Ο πατέρας, η μητέρα, τα αδέλφια του γαμπρού και όλο το άλλο συγγενολόι, φίλοι και δικοί. Ένας μονάχα δεν μπορούσε να λάβει μέρος, ο γαμπρός. Τούτη τη μέρα γαμπρός και νύφη θα αντικριστούν μόνο το απόγευμα, την ώρα που θα πήγαιναν να παραλάβουν τη νύφη.
Το ξεκίνημα και η πορεία για το σπίτι της νύφης δεν είναι γεγονός τυχαίο, ούτε και μπορεί να γίνει όπως και όπως. Μπροστά πηγαίνουν τα δύο όργανα: κλαριντζής και λαουτιέρης, παίζοντας γνωστό σκοπό του γάμου. Σ΄ όλες τις διαδρομές παιζόταν κατά προτίμηση ο ίδιος σκοπός. Οι κοπέλες και τα παλικάρια που ακολουθούσαν, ξανάλεγαν το τραγούδι.
Πίσω από τους 2 οργανοπαίχτες ερχόταν το σπουδαιότερο πρόσωπο της συντροφιάς. Ήταν αυτός που κρατούσε την πίττα του γαμπρού. Πήγαινε μπροστά απ΄ όλους τους άλλους, μόνος του. Αυτό φανερώνει την αξία που είχε η πίττα, σε όλη τη διαδικασία του γάμου. (Παλιότερα κρατούσαν το φλάμπουρο ή το "μπαϊράκι του γάμου", ένα πολυσήμαντο σύμβολο. Ήταν αυτό και δέντρο φυσικό (πολλές φορές το σχημάτιζαν με βέργες δέντρων), ήταν και δέντρο τεχνητό, σκηνοθετημένο, που φορτιζόταν πάλι με ερωτικούς συμβολισμούς (έμπηγαν στις άκρες λεμόνι ή ρόδι ή μήλα). Ήταν και σταυρός (πολλές φορές τα κλαδιά ή τα ξύλα ήταν δύο, σε σχήμα σταυρού, ή το πανί που κρεμούσαν είχε κι ένα σταυρό).
Ακολουθούσαν 3-4 κοπέλες και παλικάρια, που καθένας κρατούσε και κάποιο δώρο για τη νύφη. Έναν όμορφο καθρέφτη, χτένες, πούδρες και γενικά όλα όσα χρειάζονται για να στολιστεί η νύφη.
Έπονταν όλοι οι άλλοι. Με τέτοια διάταξη η όλη πομπή, ήταν εξαιρετικά γραφική, γινόταν μάλιστα ακόμη γραφικότερη, καθώς περνούσε μέσα από τα σοκάκια του χωριού, με τα κάτασπρα σπίτια δεξιά και αριστερά και με τις γλάστρες να προβάλλουν στα παραθύρια και τα μπαλκόνια, φορτωμένες πολύχρωμα λουλούδια.
Όταν έφταναν στο σπίτι της νύφης, άκουγαν και εκεί τραγούδια. Και εδώ οι συγγενείς είχαν μαζευτεί από το βράδυ και το είχαν στήσει στο γλέντι.
Στο κατώφλι του σπιτιού τους υποδεχόταν η νύφη, η μάνα της και ο πατέρας της, τ΄αδέλφια της και οι άλλοι. Σ΄αυτούς που κράταγαν τα δώρα, η μάνα της νύφης κάρφωνε στο αριστερό μέρος του στήθους τους, από ένα μεταξωτό μαντίλι. Ήταν τούτο έθιμο παλιό και σημαντικό. Το μαντίλι εκείνο έπρεπε να το διατηρούν καρφωμένο στο στήθος σ΄ όλη την κατοπινή διαδρομή, ως το γυρισμό στο σπίτι του γαμπρού.
Στο σπίτι της νύφης έμεναν πολύ λίγο, ίσα-ίσα να προφτάσουν να τους κεράσουν γλυκά, προπάντων κουραμπιέδες, μεζέδες και κρασί.
Προτού να φύγουν οι συγγενείς του γαμπρού, πρέπει να πουν ένα τραγούδι και να φέρουν μια γύρα χορό.
Μόλις έφευγαν οι συγγενείς του γαμπρού, οι συγγενείς της νύφης φόρτωναν τρία ζώα με τα προικιά και σχημάτιζαν μια πομπή ανάλογη με την προηγούμενη. Και σ' αυτή την περίπτωση μπροστά πήγαιναν τα όργανα. Έπειτα πρώτη μια κοπέλα που κρατούσε την πίτα της νύφης. Ήταν κι αυτή κεντημένη με στολίδια από ζυμάρι κι είχε πάνω της μέλι, σουσάμι άφθονο και λουλούδια αληθινά. Ακολουθούσαν τρία μουλάρια, που το καπίστρι καθενός το τραβούσε από ένας στενός συγγενής της νύφης.
Τα προικιά ήταν φορτωμένα με τάξη. Μπροστά πήγαιναν τα χοντρόρουχα του ύπνου, κιλίμια, βελέντζες, κουβέρτες και πάνω τους όμορφα μαξιλάρια. Πίσω ακολουθούσαν δύο καινούργια μπαούλα, γιομάτα με σεντόνια κι εργόχειρα της νύφης. Πιο πίσω το καινούργιο στρώμα κι άλλα είδη. Δεν έλειπαν ούτε οι καινούργιοι τεντζερέδες, τα χαλκώματα και βέβαια η σιδεροστιά. Καθώς προχωρούσε η πομπή, έβγαιναν οι νοικοκυρές στα παραθύρια και στα μπαλκόνια κι έριχναν πάνω στα προικιά χουφτιές το σιτάρι ή το ρύζι. Το ίδιο έκανε και η μάνα του γαμπρού, όταν τα προικιά έφταναν στην αυλή της.
Η συνοδεία των προικιών φιλευόταν κι έφευγε. Νέα συνοδεία ξεκίναγε από το σπίτι του γαμπρού. Πήγαινε στο σπίτι του κουμπάρου, να τον πάρει με τα όργανα και να τον φέρει στου γαμπρού. Με τον ερχομό του κουμπάρου και των δικών του, το γλέντι άναβε.
Το στόλισμα του γαμπρού αποτελείται κυρίως από το κούρεμα, το ξύρισμα και το χτένισμα του.
Πρώτα-πρώτα καθίζουν το γαμπρό (συνήθως) πάνω σ' ένα κρασοβάρελο, απ' αυτά που οι γυναίκες του χωριού κουβαλάγανε το νερό από τη βρύση. Τώρα η βαρέλα είναι στημένη όρθια και γεμάτη νερό. Κατά το κούρεμα και το ξύρισμα έπαιζαν και τα όργανα. Ο γαμπρός φορούσε την πατροπαράδοτη φουστανέλα, γιλέκο με γαϊτάνι, σελάχι πέτσινο, ζωσμένο στη μέση, με παπούτσια ή τα γνωστά τσολιαδίστικα τσαρούχια και κόκκινο σκουφί με κοντή φούντα.
Στη ΜΑΝΗ τραγουδούσαν:
«Γαμπρέ μ' όταν στολίζεσαι και δένεις τα κουμπιά σου
χρυσές λαμπάδες στέκουνε κοντά στην αφεντιά σου».
Οι συγγενείς κι οι φίλοι πλησίαζαν το γαμπρό, τον "ασήμωναν" στο μέτωπο με κάποιο νόμισμα, και του εύχονταν να ζήσει ευτυχισμένος. Η τελετή του ξυρίσματος είχε σπουδαία σημασία.
Στο ΣΚΟΠΟ ΘΡΑΚΗΣ, βάζουν τον γαμπρό να πατήσει μέσα σ' ένα σιδεροτσίνι (μεγάλο ταψί) όπου έχουν ρίξει κουφέτα, ρύζι, δεκάρες και φλουριά. Προτού του βάλουν το σακάκι του, περνούν ένα ατσαλένιο μαχαίρι και στο ένα και στο άλλο το μανίκι, 3 φορές, για να είναι ατσαλένιος και πάντα νικητής να βρίσκεται ο γαμπρός. Μετά το ντύσιμο, 4-5 φίλοι τον σηκώνουν ψηλά και ο γαμπρός τάζει.
Στο ΚΑΡΑΤΣΟΛΙ ΤΙΡΝΑΒΟΥ, οι γυναίκες, πριν στολισθεί ο γαμπρός, τραγουδούσαν και χόρευαν τα «γαμπριάτικα» ρούχα. Κάθε γυναίκα κρατούσε ψηλά ένα από τα ρούχα.
Το στόλισμα της νύφης ήταν σωστή ιεροτελεστία. Όλες οι φιλενάδες της ήταν δίπλα της και φρόντιζαν για τα πάντα. Πιο παλιά και μέχρι το 1910 περίπου, είχε καθιερωθεί σαν νυφικό το ντύσιμο της βασίλισσας Αμαλίας. Μακρύ φουστάνι-όχι λευκό-παπούτσια κουμπωτά, μπούστος και αντί για πέπλο ένας κόκκινος σκούφος (το παπάζι) με μακριά φούντα, που έπεφτε στις πλάτες της νύφης.
Στο σπίτι της νύφης, ο τόνος των τραγουδιών του γάμου ήταν μελαγχολικός (με αρκετές βέβαια εξαιρέσεις), λόγω του οριστικού χωρισμού, που θα γινόταν σε λίγη ώρα, ανάμεσα σ' αυτήν και το πατρικό της σπίτι. Π.χ.
Εκεί που πας νυφούλα μου
σαν δέντρο να ριζώσεις
και σαν μηλιά γλυκομηλιά
τους κλώνους σου ν’ απλώσεις.
Να κάνεις γιους γραμματικούς
και πλούσιες θυγατέρες.
………………………………………………………
Νύφη μας εκείθε που θα πας
σ’ ανώγεια και κατώγεια
την πεθερά να σκέφτεσαι
και να ‘χεις λίγα λόγια.
Στα χωριά της ΠΥΛΙΑΣ, άλλαζαν και στόλιζαν τη νύφη σε άλλο σπίτι, όχι στου πατέρα της. Όταν ντυνόταν και ετοιμαζόταν, την έκρυβαν στο ρωγό (=μέρος του κατωγιού, όπου φύλαγαν το σανό).
Το απόγευμα ξεκίναγε η πομπή (ο «ταϊφάς» του γαμπρού) για το σπίτι της νύφης. Μπροστά τα δύο όργανα. Στο σπίτι της νύφης η υποδοχή θερμή και σύντομη. Ο γαμπρός μόλις έφτανε στο σπίτι της νύφης, ανέβαινε πάνω στη σκεπή του σπιτιού, στο μέρος που είναι πάνω από την πόρτα κι εκεί αναποδογύριζε μερικά κεραμίδια και λίγα απ' αυτά τα έσπαζε. Έκανε δυναμική επίδειξη εναντίον των δαιμονικών όντων που τυχόν σύχναζαν στο σπίτι της νύφης.
Από το σπίτι της νύφης ξεκίναγε πρώτα η ακολουθία του γαμπρού. Πάντα μπροστά τα όργανα, πίσω ο γαμπρός και ξωπίσω όλοι οι άλλοι. Σ' ολόκληρη τη διαδρομή ως το σπίτι της νύφης και ως την εκκλησιά, ο γαμπρός δεν έμενε μοναχός. Δεξιά κι αριστερά του τον κρατούσαν αγκαζέ δύο παλικάρια, ο κουμπάρος κι ο παρακουμπάρος.
Εκατό περίπου μέτρα πιο πίσω ακολουθούσε η συνοδεία της νύφης. Ίδια διάταξη κι εδώ. Μόνο που εδώ την κρατούσαν οι δύο στενότεροι δικοί της, ο πατέρας της κι ο αδελφός της.
Στην αυλόπορτα της εκκλησίας, η νύφη έκανε τρεις μετάνοιες στους νονούς της και τρεις στα πεθερικά της κι αυτοί με τη σειρά τους την κέρναγαν και οι τέσσερις (εφ' όσον βέβαια ζούσαν άπαντες).
Μπαίνοντας η νύφη στην εκκλησιά, φρόντιζε ειδικά τη στιγμή εκείνη να μπει με το δεξί πόδι. Το ίδιο έκανε κι ο γαμπρός. Για να τους έρθουν όλα δεξιά και καλά.
Η τελετή της στέψης είναι πασίγνωστη. Ένα αξιόλογο όμως σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε, είναι ότι το κοινό ποτήρι του οίνου των νεόνυμφων πέρασε διαδοχικά στο γαμπρό, στη νύφη, στον κουμπάρο και, τέλος, κατέληγε στον παρακουμπάρο. Αυτός το έπινε όλο και, γυρνώντας το κεφάλι προς τα πίσω, άφηνε το ποτήρι να πέσει και να σπάσει. Έφερνε γούρι. Πρόσεχαν μάλιστα και σε πόσα κομμάτια θα σπάσει και προφήτευαν πως, όσα κομμάτια γινόταν εκείνο, τόσα παιδιά θα γεννηθούν. Βγαίνοντας απ' την εκκλησιά, ακολουθούσαν οι αναμνηστικές φωτογραφίες κι άρχιζε ο χορός. Κατόπιν ξεκίναγαν για το σπίτι.
Όταν έφταναν, μπροστά στην πόρτα καρτερούσε η μάνα του γαμπρού, που είχε προστρέξει στο σπίτι. Κρατούσε στα χέρια της μία κούπα με μέλι κι έδινε στη νύφη να δοκιμάσει. Ήταν μια θερμή ευχή τούτο.
Μόλις τέλειωνε η σκηνή με το "μέλωμα" της νύφης, η πεθερά έβγαζε από το κεφάλι της το ανοιχτόχρωμο καινούργιο μαντίλι της, το κράταγε διαγώνια από τις δύο άκρες και μ' αυτό δίπλωνε γαμπρό και νύφη, περνώντας το μαντίλι πίσω απ' τα κεφάλια τους. Έτσι δεμένους τους έμπαζε στο σπίτι, πάντα με το δεξί. Με την είσοδο της νύφης στο σπίτι γινόταν η "συνάντησή" της, κατά κάποιο τρόπο, και με την ίδια τη νέα της ζωή, ζωή αγρότισσας, που θα έπαιζε το σημαντικό ρόλο της δίπλα στον άντρα της: " εις την θύραν κείται υνίον αρότρου και άλλα γεωργικά εργαλεία, εφ` ων πατεί η νύφη, δεικνύουσα ότι θα συμμετέχει του λοιπού όλων των εργασιών, και κτυπώσα ακολούθως σταυροειδώς ρόδι επί της θύρας σκορπά κόκκους εντός της οικίας προς επίτευξη γονιμότητας".
Αφού έμπαινε η νύφη και καθόταν, της έβαζαν στην αγκαλιά ένα μικρό αγοράκι, του οποίου ζούσαν και οι δύο γονείς. Γιατί; Ήταν τούτο μια προφητική μαγική εκδήλωση, που έδειχνε ότι, τώρα που τελείωσε ο γάμος, το φυσιολογικό αναμενόμενο αποτέλεσμα θα είναι ένα παιδί. Ένας γιος κι όχι μια κόρη!
Τέλος ακολουθούσε μεγάλο γλέντι ως τα ξημερώματα....
Κατά την πρώτη νύχτα του γάμου επικρατούσε μία δεισιδαιμονική συμπεριφορά. Σε ακραίες παραλλαγές επιβαλλόταν η αποχή του άντρα. Μία άλλη πτυχή αυτού του δράματος της πρώτης νύχτας ήταν ο έλεγχος της αγνείας της γυναίκας. Ένα είδος ταμπού σ` ένα σύστημα κυριαρχούμενο από την ανδροκρατική νοοτροπία. Η προστατευμένη παρθενία της κόρης έγινε το πιστοποιητικό της εντιμότητας και της αξίας που έχει ένα αχρησιμοποίητο αντικείμενο για τον ιδιοκτήτη χρήστη του. Έτσι αν ο έλεγχος της αγνείας ήταν αρνητικός, ακυρωνόταν αυτόματα ο γάμος. Εκτός εάν, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο γαμπρός έπαιρνε ένα είδος αποζημίωσης, ένα "πανωπροίκι".
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ημερολόγιο 2003, του φιλοπρόοδου συλλόγου Μηλέας Μετσόβου Ιωαννίνων
Λαογραφία, Μερακλής Μιχαήλ
Λαϊκές Παραδόσεις, Σταύρος Αβδούλος - Εκδόσεις Φιλίστωρ
Το σημαντικό αυτό γεγονός το ζούσαν έντονα, όχι μονάχα οι μελλόνυμφοι και το συγγενικό τους περιβάλλον, αλλά και η τοπική κοινωνία.
 |
| Γαμπρός και νύφη ποζάρουν στον φωτογραφικό φακό. Αρχείο Ντεκελέ. (Φωτογραφία: ΓΑΚ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ, Αρχείο Ντεκελέ) |
Το ξεκίνημά του ήταν το προξενιό (πιτίσματα στη Λακωνία), με κυρίαρχο θέμα τις διαπραγματεύσεις για την προίκα (αναχρονιστικός θεσμός, που έφερνε σε δύσκολη θέση τη γυναίκα και ειδικά τις φτωχές - καταργήθηκε με νόμο το 1983). Αυτούς όμως που ενδιέφερε άμεσα ο γάμος, τους μελλόνυμφους, τις πιο πολλές φορές δεν τους ρώταγαν.
 |
| Προικοσύμφωνο από το αρχείο Νικ. Μαντζαβάκου. (Φωτογραφία: ΓΓΑΚ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ, Αρχείο Νικ. Μαντζαβάκου) |
Οι πατεράδες ήταν οι γενικοί κουμανταδόροι κι αυτοί έπαιρναν τις αποφάσεις, επιβάλλοντας συχνά στο κορίτσι τους να αποδεχτεί για σύζυγο κάποιο πρόσωπο που δεν ήθελε.
Δεύτερο βήμα ήταν ο αρραβώνας των παιδιών, που βοηθούσε στην καλύτερη γνωριμία και οριζόταν η ημερομηνία του γάμου. Αν απ’ τη πλευρά της κοπέλας ήταν έτοιμοι, δηλ. δεν υπήρχε πρόβλημα με τα προικιά, τότε η περίοδος του αρραβώνα δεν διαρκούσε πολύ.
 |
| Προσκλητήριο γάμου από το αρχείο Βασ. Οικονομάκου. (Φωτογραφία: ΓΑΚ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ, Αρχείο Βασ. Οικονομάκου) |
Ο γάμος γινόταν πάντα Κυριακή. Πάντως όχι Τρίτη ή Τετάρτη, που θεωρούνταν ημέρες αποφράδες. Ο γάμος γινόταν, συνήθως, Άνοιξη και Φθινόπωρο, εκτός από το Μάη (που ζευγάρωναν τα γαϊδούρια), τη σαρακοστή και τα δίσεκτα χρόνια. Η ανάλογη δοξασία για το δίσεκτο έτος επηρεάζει ακόμα πολλούς αστούς. Την εκλογή του μήνα προσδιόριζαν κατεξοχήν πρακτικοί λόγοι συνδεόμενοι, στο ύπαιθρο, με την απασχόληση στην παραγωγή. Κουμπάρος γινόταν ο νονός του γαμπρού.
ΠΕΜΠΤΗ
Η οικογένεια του γαμπρού άρχιζε τις προετοιμασίες από την Πέμπτη. Το πρωί έφτιαχναν τους κουραμπιέδες. Σ` όλη αυτή την προετοιμασία, πρωτοστατούσαν η μάνα του γαμπρού και η γριά γιαγιά του (αν, βέβαια, υπήρχε ακόμη στη ζωή).
Τα γλυκά όμως έβαζαν και τα ζύμωναν "τρεις παντρεμένες", που ήταν "πρωτοστέφανες", που ήταν ευτυχισμένες με τους άντρες τους και που είχαν οπωσδήποτε γεννήσει παιδιά.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
Την άλλη μέρα, την Παρασκευή, ζύμωναν τα ψωμιά του γάμου (τα κουλουρόψωμα -ΜEΤΣΟΒΟ). Είχαν διαλέξει και καθαρίσει από προχτές το σιτάρι και, με τις σχετικές ευχές, το είχανε πάει στο νερόμυλο του χωριού. Και σήμερα οι τρεις ευτυχισμένες παντρεμένες βοήθησαν για να γίνουν τα ψωμιά. Την ίδια μέρα, οι ίδιες γυναίκες, που έχουν το γούρι, ζύμωναν και τις πίττες του γάμου. Ύστερα αυτές και άλλες γυναίκες μαζί και νέες κοπέλες, έφτιαξαν με ζυμάρι ένα σωρό στολίδια πάνω στις πίττες, που έπειτα τις πασπάτεψαν με σουσάμι (για πολυγονία του ζευγαριού) και τις άλειψαν με άφθονο μέλι. Αυτές ήταν οι «μελόπιτες».
Έφτιαχναν πάνω στις πίττες "σταφύλια, πουλιά, σπίτια, άστρα, δέντρα, κλαριά" και πλήθος άλλα στολίδια. Στη μια πίττα μάλιστα, το "δώρο" του γαμπρού στη νύφη, έφτιαξαν δύο όμορφα πουλιά, ανάμεσα στα οποία ήταν "μια μικρή καρδιά", και πάνω απ' αυτή γραμμένο το όνομα του γαμπρού.
ΣΑΒΒΑΤΟ
Το Σάββατο, είχαν από το πρωί απολυθεί στα διάφορα σπίτια οι "καλεστάδες", μικρότερα αδέλφια και ξαδέλφια του γαμπρού. Είχαν μαζί τους δύο κοφίνια (=καλάθια), το ένα, το μεγάλο, άδειο και στο άλλο μέσα είχαν τα "καλέσματα", μικρά πολύχρωμα ζαχαρωτά και ένα μοσκογαρύφαλλο, όλα τυλιγμένα σε χαρτί ζελατίνα, μαζί με ένα λουλούδι στην κορφή, ένα κόκκινο γαρύφαλλο. Έδιναν από ένα τέτοιο δώρο σε κάθε συγγενικό σπίτι και τους καλούσαν στο γάμο. Οι προσκαλούμενοι τους κερνούσαν γλυκό και τους έδιναν αβγά, για να φτιάξουν με αυτά δίπλες.
Σε άλλα μέρη, στην αρχή της βδομάδας πριν το γάμο, δύο μικρά κορίτσια γυρνούσαν όλο το χωριό και το καλούσαν στην τελετή. Το κάλεσμα γινόταν με ένα κουφέτο τυλιγμένο σε χαρτί και με ένα κλαράκι βασιλικό. Αλλά και δυο αγόρια με την τσίτσα (ξύλινο μεγάλο παγούρι) γεμάτο κρασί βρίσκονταν εκεί και ο κάθε καλεσμένος έπινε μια γουλιά κρασί.
Την ίδια μέρα έφτιαχναν και τις δίπλες, ενώ την ίδια μέρα, έξω στην αυλή, δύο άντρες και άλλες γυναίκες ετοίμαζαν τα σφαχτά.
Το βράδυ του Σαββάτου πολλοί από τους καλεσμένους πήγαιναν στο σπίτι του γαμπρού, όπου και τους είχαν τραπέζι. Μετά το φαγοπότι άρχιζαν "τα τραγούδια της τάβλας" και το χορό. Τη βραδιά εκείνη έκαναν την εμφάνισή τους και τα όργανα του γάμου: κλαρίνο και λαούτο. Όλο το χωριό έβρισκε την ευκαιρία να διασκεδάσει εκείνες τις ημέρες, μιας και η σκληρή καθημερινή βιοπάλη δεν τους έδινε και πολλές τέτοιες ευκαιρίες.
 |
| Νεόνυμφοι, συγγενείς και καλεσμένοι σε γάμο στο Διαβολίτσι (1927). Αρχείο Κωνσταντίνου Μητρόπουλου, ΓΑΚ – Μεσσηνίας |
ΚΥΡΙΑΚΗ
Οι κοπέλες της γειτονιάς έφτιαχναν με χρωματιστό χαρτί, ιδίως με κόκκινο, διάφορα μικρά στολίδια και τα κάρφωναν μαζί με βασιλικό και με 2-3 φρεσκοκομμένα μήλα πάνω στην πίτα, που θα έκανε δώρο ο γαμπρός στη νύφη.
Πριν το μεσημέρι ξεκίναγαν όλοι να πάνε στο σπίτι της νύφης. Ο πατέρας, η μητέρα, τα αδέλφια του γαμπρού και όλο το άλλο συγγενολόι, φίλοι και δικοί. Ένας μονάχα δεν μπορούσε να λάβει μέρος, ο γαμπρός. Τούτη τη μέρα γαμπρός και νύφη θα αντικριστούν μόνο το απόγευμα, την ώρα που θα πήγαιναν να παραλάβουν τη νύφη.
Το ξεκίνημα και η πορεία για το σπίτι της νύφης δεν είναι γεγονός τυχαίο, ούτε και μπορεί να γίνει όπως και όπως. Μπροστά πηγαίνουν τα δύο όργανα: κλαριντζής και λαουτιέρης, παίζοντας γνωστό σκοπό του γάμου. Σ΄ όλες τις διαδρομές παιζόταν κατά προτίμηση ο ίδιος σκοπός. Οι κοπέλες και τα παλικάρια που ακολουθούσαν, ξανάλεγαν το τραγούδι.
Πίσω από τους 2 οργανοπαίχτες ερχόταν το σπουδαιότερο πρόσωπο της συντροφιάς. Ήταν αυτός που κρατούσε την πίττα του γαμπρού. Πήγαινε μπροστά απ΄ όλους τους άλλους, μόνος του. Αυτό φανερώνει την αξία που είχε η πίττα, σε όλη τη διαδικασία του γάμου. (Παλιότερα κρατούσαν το φλάμπουρο ή το "μπαϊράκι του γάμου", ένα πολυσήμαντο σύμβολο. Ήταν αυτό και δέντρο φυσικό (πολλές φορές το σχημάτιζαν με βέργες δέντρων), ήταν και δέντρο τεχνητό, σκηνοθετημένο, που φορτιζόταν πάλι με ερωτικούς συμβολισμούς (έμπηγαν στις άκρες λεμόνι ή ρόδι ή μήλα). Ήταν και σταυρός (πολλές φορές τα κλαδιά ή τα ξύλα ήταν δύο, σε σχήμα σταυρού, ή το πανί που κρεμούσαν είχε κι ένα σταυρό).
Ακολουθούσαν 3-4 κοπέλες και παλικάρια, που καθένας κρατούσε και κάποιο δώρο για τη νύφη. Έναν όμορφο καθρέφτη, χτένες, πούδρες και γενικά όλα όσα χρειάζονται για να στολιστεί η νύφη.
Έπονταν όλοι οι άλλοι. Με τέτοια διάταξη η όλη πομπή, ήταν εξαιρετικά γραφική, γινόταν μάλιστα ακόμη γραφικότερη, καθώς περνούσε μέσα από τα σοκάκια του χωριού, με τα κάτασπρα σπίτια δεξιά και αριστερά και με τις γλάστρες να προβάλλουν στα παραθύρια και τα μπαλκόνια, φορτωμένες πολύχρωμα λουλούδια.
Όταν έφταναν στο σπίτι της νύφης, άκουγαν και εκεί τραγούδια. Και εδώ οι συγγενείς είχαν μαζευτεί από το βράδυ και το είχαν στήσει στο γλέντι.
Στο κατώφλι του σπιτιού τους υποδεχόταν η νύφη, η μάνα της και ο πατέρας της, τ΄αδέλφια της και οι άλλοι. Σ΄αυτούς που κράταγαν τα δώρα, η μάνα της νύφης κάρφωνε στο αριστερό μέρος του στήθους τους, από ένα μεταξωτό μαντίλι. Ήταν τούτο έθιμο παλιό και σημαντικό. Το μαντίλι εκείνο έπρεπε να το διατηρούν καρφωμένο στο στήθος σ΄ όλη την κατοπινή διαδρομή, ως το γυρισμό στο σπίτι του γαμπρού.
Στο σπίτι της νύφης έμεναν πολύ λίγο, ίσα-ίσα να προφτάσουν να τους κεράσουν γλυκά, προπάντων κουραμπιέδες, μεζέδες και κρασί.
Προτού να φύγουν οι συγγενείς του γαμπρού, πρέπει να πουν ένα τραγούδι και να φέρουν μια γύρα χορό.
Μόλις έφευγαν οι συγγενείς του γαμπρού, οι συγγενείς της νύφης φόρτωναν τρία ζώα με τα προικιά και σχημάτιζαν μια πομπή ανάλογη με την προηγούμενη. Και σ' αυτή την περίπτωση μπροστά πήγαιναν τα όργανα. Έπειτα πρώτη μια κοπέλα που κρατούσε την πίτα της νύφης. Ήταν κι αυτή κεντημένη με στολίδια από ζυμάρι κι είχε πάνω της μέλι, σουσάμι άφθονο και λουλούδια αληθινά. Ακολουθούσαν τρία μουλάρια, που το καπίστρι καθενός το τραβούσε από ένας στενός συγγενής της νύφης.
Τα προικιά ήταν φορτωμένα με τάξη. Μπροστά πήγαιναν τα χοντρόρουχα του ύπνου, κιλίμια, βελέντζες, κουβέρτες και πάνω τους όμορφα μαξιλάρια. Πίσω ακολουθούσαν δύο καινούργια μπαούλα, γιομάτα με σεντόνια κι εργόχειρα της νύφης. Πιο πίσω το καινούργιο στρώμα κι άλλα είδη. Δεν έλειπαν ούτε οι καινούργιοι τεντζερέδες, τα χαλκώματα και βέβαια η σιδεροστιά. Καθώς προχωρούσε η πομπή, έβγαιναν οι νοικοκυρές στα παραθύρια και στα μπαλκόνια κι έριχναν πάνω στα προικιά χουφτιές το σιτάρι ή το ρύζι. Το ίδιο έκανε και η μάνα του γαμπρού, όταν τα προικιά έφταναν στην αυλή της.
Η συνοδεία των προικιών φιλευόταν κι έφευγε. Νέα συνοδεία ξεκίναγε από το σπίτι του γαμπρού. Πήγαινε στο σπίτι του κουμπάρου, να τον πάρει με τα όργανα και να τον φέρει στου γαμπρού. Με τον ερχομό του κουμπάρου και των δικών του, το γλέντι άναβε.
Το στόλισμα του γαμπρού αποτελείται κυρίως από το κούρεμα, το ξύρισμα και το χτένισμα του.
Πρώτα-πρώτα καθίζουν το γαμπρό (συνήθως) πάνω σ' ένα κρασοβάρελο, απ' αυτά που οι γυναίκες του χωριού κουβαλάγανε το νερό από τη βρύση. Τώρα η βαρέλα είναι στημένη όρθια και γεμάτη νερό. Κατά το κούρεμα και το ξύρισμα έπαιζαν και τα όργανα. Ο γαμπρός φορούσε την πατροπαράδοτη φουστανέλα, γιλέκο με γαϊτάνι, σελάχι πέτσινο, ζωσμένο στη μέση, με παπούτσια ή τα γνωστά τσολιαδίστικα τσαρούχια και κόκκινο σκουφί με κοντή φούντα.
Στη ΜΑΝΗ τραγουδούσαν:
«Γαμπρέ μ' όταν στολίζεσαι και δένεις τα κουμπιά σου
χρυσές λαμπάδες στέκουνε κοντά στην αφεντιά σου».
Οι συγγενείς κι οι φίλοι πλησίαζαν το γαμπρό, τον "ασήμωναν" στο μέτωπο με κάποιο νόμισμα, και του εύχονταν να ζήσει ευτυχισμένος. Η τελετή του ξυρίσματος είχε σπουδαία σημασία.
Στο ΣΚΟΠΟ ΘΡΑΚΗΣ, βάζουν τον γαμπρό να πατήσει μέσα σ' ένα σιδεροτσίνι (μεγάλο ταψί) όπου έχουν ρίξει κουφέτα, ρύζι, δεκάρες και φλουριά. Προτού του βάλουν το σακάκι του, περνούν ένα ατσαλένιο μαχαίρι και στο ένα και στο άλλο το μανίκι, 3 φορές, για να είναι ατσαλένιος και πάντα νικητής να βρίσκεται ο γαμπρός. Μετά το ντύσιμο, 4-5 φίλοι τον σηκώνουν ψηλά και ο γαμπρός τάζει.
Στο ΚΑΡΑΤΣΟΛΙ ΤΙΡΝΑΒΟΥ, οι γυναίκες, πριν στολισθεί ο γαμπρός, τραγουδούσαν και χόρευαν τα «γαμπριάτικα» ρούχα. Κάθε γυναίκα κρατούσε ψηλά ένα από τα ρούχα.
Το στόλισμα της νύφης ήταν σωστή ιεροτελεστία. Όλες οι φιλενάδες της ήταν δίπλα της και φρόντιζαν για τα πάντα. Πιο παλιά και μέχρι το 1910 περίπου, είχε καθιερωθεί σαν νυφικό το ντύσιμο της βασίλισσας Αμαλίας. Μακρύ φουστάνι-όχι λευκό-παπούτσια κουμπωτά, μπούστος και αντί για πέπλο ένας κόκκινος σκούφος (το παπάζι) με μακριά φούντα, που έπεφτε στις πλάτες της νύφης.
Στο σπίτι της νύφης, ο τόνος των τραγουδιών του γάμου ήταν μελαγχολικός (με αρκετές βέβαια εξαιρέσεις), λόγω του οριστικού χωρισμού, που θα γινόταν σε λίγη ώρα, ανάμεσα σ' αυτήν και το πατρικό της σπίτι. Π.χ.
Εκεί που πας νυφούλα μου
σαν δέντρο να ριζώσεις
και σαν μηλιά γλυκομηλιά
τους κλώνους σου ν’ απλώσεις.
Να κάνεις γιους γραμματικούς
και πλούσιες θυγατέρες.
………………………………………………………
Νύφη μας εκείθε που θα πας
σ’ ανώγεια και κατώγεια
την πεθερά να σκέφτεσαι
και να ‘χεις λίγα λόγια.
Στα χωριά της ΠΥΛΙΑΣ, άλλαζαν και στόλιζαν τη νύφη σε άλλο σπίτι, όχι στου πατέρα της. Όταν ντυνόταν και ετοιμαζόταν, την έκρυβαν στο ρωγό (=μέρος του κατωγιού, όπου φύλαγαν το σανό).
Το απόγευμα ξεκίναγε η πομπή (ο «ταϊφάς» του γαμπρού) για το σπίτι της νύφης. Μπροστά τα δύο όργανα. Στο σπίτι της νύφης η υποδοχή θερμή και σύντομη. Ο γαμπρός μόλις έφτανε στο σπίτι της νύφης, ανέβαινε πάνω στη σκεπή του σπιτιού, στο μέρος που είναι πάνω από την πόρτα κι εκεί αναποδογύριζε μερικά κεραμίδια και λίγα απ' αυτά τα έσπαζε. Έκανε δυναμική επίδειξη εναντίον των δαιμονικών όντων που τυχόν σύχναζαν στο σπίτι της νύφης.
Από το σπίτι της νύφης ξεκίναγε πρώτα η ακολουθία του γαμπρού. Πάντα μπροστά τα όργανα, πίσω ο γαμπρός και ξωπίσω όλοι οι άλλοι. Σ' ολόκληρη τη διαδρομή ως το σπίτι της νύφης και ως την εκκλησιά, ο γαμπρός δεν έμενε μοναχός. Δεξιά κι αριστερά του τον κρατούσαν αγκαζέ δύο παλικάρια, ο κουμπάρος κι ο παρακουμπάρος.
Εκατό περίπου μέτρα πιο πίσω ακολουθούσε η συνοδεία της νύφης. Ίδια διάταξη κι εδώ. Μόνο που εδώ την κρατούσαν οι δύο στενότεροι δικοί της, ο πατέρας της κι ο αδελφός της.
Στην αυλόπορτα της εκκλησίας, η νύφη έκανε τρεις μετάνοιες στους νονούς της και τρεις στα πεθερικά της κι αυτοί με τη σειρά τους την κέρναγαν και οι τέσσερις (εφ' όσον βέβαια ζούσαν άπαντες).
Μπαίνοντας η νύφη στην εκκλησιά, φρόντιζε ειδικά τη στιγμή εκείνη να μπει με το δεξί πόδι. Το ίδιο έκανε κι ο γαμπρός. Για να τους έρθουν όλα δεξιά και καλά.
Η τελετή της στέψης είναι πασίγνωστη. Ένα αξιόλογο όμως σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε, είναι ότι το κοινό ποτήρι του οίνου των νεόνυμφων πέρασε διαδοχικά στο γαμπρό, στη νύφη, στον κουμπάρο και, τέλος, κατέληγε στον παρακουμπάρο. Αυτός το έπινε όλο και, γυρνώντας το κεφάλι προς τα πίσω, άφηνε το ποτήρι να πέσει και να σπάσει. Έφερνε γούρι. Πρόσεχαν μάλιστα και σε πόσα κομμάτια θα σπάσει και προφήτευαν πως, όσα κομμάτια γινόταν εκείνο, τόσα παιδιά θα γεννηθούν. Βγαίνοντας απ' την εκκλησιά, ακολουθούσαν οι αναμνηστικές φωτογραφίες κι άρχιζε ο χορός. Κατόπιν ξεκίναγαν για το σπίτι.
Όταν έφταναν, μπροστά στην πόρτα καρτερούσε η μάνα του γαμπρού, που είχε προστρέξει στο σπίτι. Κρατούσε στα χέρια της μία κούπα με μέλι κι έδινε στη νύφη να δοκιμάσει. Ήταν μια θερμή ευχή τούτο.
Μόλις τέλειωνε η σκηνή με το "μέλωμα" της νύφης, η πεθερά έβγαζε από το κεφάλι της το ανοιχτόχρωμο καινούργιο μαντίλι της, το κράταγε διαγώνια από τις δύο άκρες και μ' αυτό δίπλωνε γαμπρό και νύφη, περνώντας το μαντίλι πίσω απ' τα κεφάλια τους. Έτσι δεμένους τους έμπαζε στο σπίτι, πάντα με το δεξί. Με την είσοδο της νύφης στο σπίτι γινόταν η "συνάντησή" της, κατά κάποιο τρόπο, και με την ίδια τη νέα της ζωή, ζωή αγρότισσας, που θα έπαιζε το σημαντικό ρόλο της δίπλα στον άντρα της: " εις την θύραν κείται υνίον αρότρου και άλλα γεωργικά εργαλεία, εφ` ων πατεί η νύφη, δεικνύουσα ότι θα συμμετέχει του λοιπού όλων των εργασιών, και κτυπώσα ακολούθως σταυροειδώς ρόδι επί της θύρας σκορπά κόκκους εντός της οικίας προς επίτευξη γονιμότητας".
Αφού έμπαινε η νύφη και καθόταν, της έβαζαν στην αγκαλιά ένα μικρό αγοράκι, του οποίου ζούσαν και οι δύο γονείς. Γιατί; Ήταν τούτο μια προφητική μαγική εκδήλωση, που έδειχνε ότι, τώρα που τελείωσε ο γάμος, το φυσιολογικό αναμενόμενο αποτέλεσμα θα είναι ένα παιδί. Ένας γιος κι όχι μια κόρη!
Τέλος ακολουθούσε μεγάλο γλέντι ως τα ξημερώματα....
Κατά την πρώτη νύχτα του γάμου επικρατούσε μία δεισιδαιμονική συμπεριφορά. Σε ακραίες παραλλαγές επιβαλλόταν η αποχή του άντρα. Μία άλλη πτυχή αυτού του δράματος της πρώτης νύχτας ήταν ο έλεγχος της αγνείας της γυναίκας. Ένα είδος ταμπού σ` ένα σύστημα κυριαρχούμενο από την ανδροκρατική νοοτροπία. Η προστατευμένη παρθενία της κόρης έγινε το πιστοποιητικό της εντιμότητας και της αξίας που έχει ένα αχρησιμοποίητο αντικείμενο για τον ιδιοκτήτη χρήστη του. Έτσι αν ο έλεγχος της αγνείας ήταν αρνητικός, ακυρωνόταν αυτόματα ο γάμος. Εκτός εάν, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο γαμπρός έπαιρνε ένα είδος αποζημίωσης, ένα "πανωπροίκι".
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ημερολόγιο 2003, του φιλοπρόοδου συλλόγου Μηλέας Μετσόβου Ιωαννίνων
Λαογραφία, Μερακλής Μιχαήλ
Λαϊκές Παραδόσεις, Σταύρος Αβδούλος - Εκδόσεις Φιλίστωρ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου