Λαϊκές παροιμίες του Ιανουαρίου

•  Γενάρης κι αν γεννάται, του καλοκαιριού θυμάται
• Έκαμ' ο Γενάρης Ήλιο!
• Εγέλασεν ο Γενάρης (παρά το κρύο, ο Ιανουάριος έχει και ημέρες καλοκαιρίας, τις Αλκυονίδες)
• Αν είν' τα Φώτα σκοτεινά, είναι τα Λάμπρια φωτεινά, αν είναι τα Φώτα φωτεινά, είναι τα Λάμπρια σκοτεινά
• Τα Φώτα χιονισμένα και η Λαμπρή δροσάτη
• Όποιος θε να βαμβακώσει, τον Γενάρη να οργώσει
• Κόψε ξύλο τον Γενάρη και μην καρτερείς φεγγάρι 

 

• Του Γενάρη η καλουριά (καλοκαιρία) παρά λίγο κοπρισιά
• Του Γενάρη το φεγγάρι, ήλιος της ημέρας μοιάζει
• Σαν του Γενάρη το φεγγάρι άλλος μήνας δεν έχει χάρη
• Το χιόνι του Γενάρη είναι κοπριά και του Μάρτη είν'φωτιά
• Χιόνια πέφτουν τον Γενάρη; Όλοι οι μύλοι μας θα αλέθουν
• Χιόνισε μέσα στον Γενάρη; Να οι χαρές του Αλωνάρη
• Γενάρης χιονιστής, Φλεβάρης βρέχτης
• Κότα, πίτα τον Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη
• Αν δεις ήλιο τ' Αη Βασιλιού, βγες να λιαστείς γιατί για σαράντα μέρες δεν θα ξαναδείς λιακάδα
• Αλλού όμως λένε: Θα έχει τον ίδιο καιρό για σαράντα μέρες που θα έχει την Πρωτοχρονιά
• Όποιος άνεμος φυσήξει τα Φώτα, αυτός θα διαρκέσει επί πολύ
• Εάν τα Φώτα φυσήξει βοριάς, ο υπόλοιπος χειμώνας θα είναι ήπιος. Εάν φυσήξει νοτιάς, θα είναι βαρύς                                                                                                                                                                                                                                                                   

Ο Ιανουάριος πήρε το όνομά του από τον Ιανό, θεό κάθε αρχής στη ρωμαϊκή μυθολογία. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο Ηλίας Αναγνωστάκης: «…ο Ιανός ήταν θεός δίμορφος, που παριστάνεται πότε με κλειδιά ή με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, όσες οι μέρες του ενιαυτού.
Εκκαλείτο δε και «Αιωνάριος» αντί Ιανουάριος, επειδή τον θεωρούσαν του αιώνος πατέρα. Είχαν μάλιστα οριστεί δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και υπήρχε δωδεκάβωμον στο ναό του, όσοι και οι μήνες του έτους».

Ο Ιανουάριος, ωστόσο, δεν ήταν ανέκαθεν ο πρώτος μήνας του έτους για τους Ρωμαίους. Στα πρώτα χρόνια της ιστορίας τους, πρώτος μήνας ήταν ο Μάρτιος, από το όνομα του πολεμικού θεού τους Mars-Martis (δηλαδή του Άρη των Ελλήνων). Πρωτοχρονιά ήταν τότε η πρώτη Μαρτίου, η οποία εξακολούθησε να γιορτάζεται και στα κατοπινά χρόνια. Και επειδή θυμούνταν πως αυτή ήταν η αρχική τους πρωτοχρονιά, την έλεγαν πάτριον. Ο Ιανουάριος έγινε πρώτος μήνας αργότερα, όταν ο μυθικός βασιλιάς των Ρωμαίων Νούμας Πομπίλιος οργάνωσε το ημερολόγιο με βάση τον ήλιο.

Στον Ιανουάριο ο λαός μας έχει δώσει διάφορες ονομασίες όπως το Γενάρης ή Γενολοήτης επειδή τότε γεννούν τα γιδοπρόβατα, και Μεσοχείμωνας επειδή είναι ο μεσαίος από τους μήνες του χειμώνα, όπως δηλώνει και η παροιμία «ως τα’ Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η φούρια του χειμώνα».Ο Ιανουάριος είναι επίσης και ο μήνας με το λαμπρότερο φεγγάρι: «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει». Ονομάζεται και Γατόμηνας επειδή στη διάρκειά του ζευγαρώνουν οι γάτες, και Μεγάλος μήνας ή Τρανός μήνας ή Μεγαλομηνάς, γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους.

Ο Ιανουάριος είναι επίσης γνωστός ως Καλαντάρης από τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και τα δώρα των Καλενδών του Ιανουαρίου. Τα δώρα αυτά είναι το σημερινό «δώρο των Χριστουγέννων», ο 13ος μισθός, ο οποίος στη Βυζαντινή εποχή ήταν πράγματι δώρο κι όχι μισθός. Γενολοήτης (επειδή αυτόν τον μήνα γεννοβολούν τα κοπάδια), Κρυαρίτης γιατί είναι ο πιο «κρυουλιάρης»,

Από το βιβλίο του Νίκου Μαλαβάκη - Λαϊκή Μετεωρολογία