Ηριδανός

Ένα ποτάμι κάτω από τα πόδια μας

Η αναζήτηση της υπόγειας πορείας του Ηριδανού μέσα στη σύγχρονη πόλη,
κάτω από τα κτίρια και την άσφαλτο των δρόμων.

ΠΗΓΗ: Το Βήμα - Πολιτισμός - Ηλεκτρονική έκδοση

Όπου δεν βλέπεις το ποτάμι, το ακούς. Όχι όλοι βέβαια. Εκείνοι, των οποίων τα σπίτια βρίσκονται πάνω από την υπόγεια πορεία του, μπορούν να μιλήσουν για αυτό. Στα υπόγεια πολυκατοικιών της οδού Δημοκρίτου ο Ηριδανός, κατεβαίνοντας με ορμή από τον Λυκαβηττό, μουγκρίζει αλλά δεν προβληματίζει. Στο υψηλότερο τμήμα του δρόμου, περίπου στο κτίριο Δοξιάδη, υπήρχε στα νεότερα χρόνια ένα μικρό σπήλαιο με δύο σχισμές από τις οποίες ανάβλυζε νερό τόσο ώστε να υδρεύεται η γύρω περιοχή. Φυσικά η πηγή δεν υπάρχει σήμερα, το ποτάμι όμως εξακολουθεί να κυλάει. 

Είναι το κρυφό ποτάμι της Αθήνας, που φανερώνεται μόνο όταν φθάνει στον Κεραμεικό, για να δείξει πώς και πόσο μπορεί να μεταβληθεί ένας τόπος, ακόμη και με λίγο τρεχούμενο νερό. Ο μικρός υγροβιότοπος που δημιουργεί εκεί συνιστά απόδειξη. Αντίθετα στην αναζήτηση της πορείας του Λυκαβηττός- Κολωνάκι- Σύνταγμα- Μοναστηράκι μόνο να τον φανταστεί μπορεί κανείς κάτω από τόνους τσιμέντου και λωρίδες πυκνής ασφάλτου.
Ένα χαμένο ποτάμι για την Αθήνα, και ας οφείλει πολλά αυτή η πόλη στα ρέοντα ύδατα, στα ποτάμια και στις πηγές της, και ας ήταν για αυτήν πάντα υπαρκτό το πρόβλημα της λειψυδρίας, είναι ο Ηριδανός. Τι νόημα, επομένως, μπορεί να έχει σήμερα ο εντοπισμός του; Κάνοντας ελιγμούς ανάμεσα στα αυτοκίνητα, βαδίζοντας μεταξύ εκατοντάδων άλλων ανθρώπων σε αυτήν την αναπόφευκτα κατηφορική διαδρομή από τον Λυκαβηττό, η αλήθεια είναι ότι η απουσία στοιχείων αρχικά απογοητεύει. «Ένα από τα αόρατα φυσικά στοιχεία της πόλης» το χαρακτηρίζει ο αρχαιολόγος κ. Στέλιος Λεκάκης, οι πληροφορίες του οποίου για τα σημεία της πορείας του Ηριδανού θα αποδειχθούν πολύτιμες.

Στην αρχαιότητα ο Ηριδανός ήταν ένας φυσικός άξονας της ρυμοτομίας της πόλης, η διέλευσή του όμως μέσα από αυτήν είχε τις επιπτώσεις της. Στην Κλασική εποχή, λόγω της πυκνότητας της δόμησης πλέον, το ποτάμι άρχισε να δέχεται τα λύματα του άστεως και σύντομα μετατράπηκε σε βούρκο. Υπέστη δηλαδή τις συνέπειες αυτού που σήμερα ονομάζουμε περιβαλλοντική μόλυνση. «Τα νερά του Ηριδανού ούτε ζώα δεν τα καταδέχονται» φθάνει να πει ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος στην Ελληνιστική πλέον εποχή.
Χρειάστηκε όμως να περάσουν αιώνες ώσπου επί Αδριανού (117-138 μ.Χ.) αποφασίστηκε ο εγκιβωτισμός του. Το ποτάμι καλύφθηκε από πλινθόκτιστο θόλο όπως πολύ ωραία είναι ορατός στην πλατεία Μοναστηρίου-, επιχώθηκε και μετατράπηκε σε υπόνομο. Πολύ νωρίτερα εξάλλου, επί Θεμιστοκλή, είχε γίνει και η διευθέτηση της κοίτης του στον Κεραμεικό, το χαμηλότερο σημείο του Λεκανοπεδίου, όπου ο ποταμός πλημμύριζε τον χειμώνα και σχημάτιζε βάλτους. Σήμερα όλα αυτά τα φαινόμενα έχουν εκλείψει. Μαζί και τα ποτάμια.

9 ΣΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΜΙΑ ΥΠΟΓΕΙΑ ΔΙΑΔΡΟΜΗ
1. Κολωνάκι: Μια καθημερινή καλοκαιριάτικη ημέρα η οδός Δημοκρίτου είναι ήσυχη σαν προάστιο. Λίγα τα αυτοκίνητα, ακόμη λιγότεροι οι περαστικοί και ο λόφος του Λυκαβηττού να ξεπροβάλλει ανάμεσα στις πολυκατοικίες. Στη ΒΔ πλευρά του τοποθετούνται οι πηγές του Ηριδανού, κάπου εδώ δηλαδή, ενώ φυσικά δεν υπάρχει καμία σχέση με το Αδριάνειο υδραγωγείο της Δεξαμενής, τα ύδατα του οποίου προέρχονταν από την Πάρνηθα.
2. Βουλή: Αλλεπάλληλα στρώματα της Ιστορίας έφεραν στο φως οι ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή αυτή πριν από μερικά χρόνια. Εργαστήρια, νεκροταφεία, διάφορα κτίρια, έργα υδροδότησης και αποχέτευσης. Μαζί και τον Ηριδανό, έναν από τους τρεις ποταμούς που άρδευαν το λεκανοπέδιο Αθηνών. Το ποτάμι πήρε το όνομά του από τον Ηριδανό, γιο του Ωκεανού, ενώ η λέξη σχηματίζεται από την ρίζα ηρ- και την επίσης λέξη «ντανού» που σημαίνει νερό. Τα ανθοπωλεία στη Βουλή, έτσι, ουδεμία σχέση έχουν με την κατάσταση που επικρατούσε εκεί κατά την αρχαιότητα.
3. Σύνταγμα: Το ποτάμι κυλάει κάτω από την πλατεία, εκεί όπου το συνάντησαν τα έργα του μετρό σε βάθος έξι μέτρων. Το μόνο όμως που έχει απομείνει ορατό είναι η πιστή αναπαράσταση της κοίτης του στον σταθμό, ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα εκθέματα αναφορικά με τις ανασκαφές στην περιοχή. Επάνω στην πλατεία οι διαβάτες, που τη διασχίζουν, αγνοούν ότι κάτω από τα πόδια τους το μικρό αλλά πλούσιο σε νερά ποτάμι κυλάει, ακολουθώντας τη φυσική κλίση του εδάφους με κατεύθυνση προς την οδό Μητροπόλεως.
4. Όθωνος και Αμαλίας: Από το ύψος του Άγνωστου Στρατιώτη η απέναντι γωνία κρύβεται σχεδόν από τα σταθμευμένα λεωφορεία και από το πλήθος των ανθρώπων που περιμένουν στις διαβάσεις. Η Μπουμπουνίστρα όπως λεγόταν στην Τουρκοκρατία η κρήνη του Ηριδανού (λόγω του θορύβου που έκαναν τα νερά της) βρισκόταν σε αυτό ακριβώς το σημείο. Είναι άγνωστο πότε εξαφανίστηκε. Τα υπόγεια νερά όμως της περιοχής πολύ συνετέλεσαν στην ανάπτυξη του Κήπου.
5. Μητροπόλεως: Ένα βύθισμα του εδάφους στη συμβολή της με την οδό Πεντέλης, δύο πλατάνια στο εκκλησάκι της Αγίας Δέησης, κάτι σαν ανάσα δροσιάς, μπορεί να σημαίνουν κάτι; «Εδώ σχηματιζόταν το λεγόμενο Τέλμα της Αθηνάς. Τα νερά του ποταμού λίμναζαν και δημιουργούσαν ένα έλος μπροστά από τις Πύλες του Διοχάρους, στο ύψος της οδού Βουλής και της Απόλλωνος» επιβεβαιώνει ο κ. Λεκάκης. Μπαίνοντας στο πρώτο κατάστημα ο ιδιοκτήτης παραδέχεται ότι όλοι στον δρόμο έχουν αντλίες στα υπόγειά τους για να μην πλημμυρίζουν. Και πού πάει αυτό το νερό; «Στους υπονόμους βέβαια».
6. Μοναστηράκι: Ο ήλιος καίει, έτσι κανείς στην πλατεία δεν ενδιαφέρεται για το ποτάμι, που ύστερα από ένα χιλιόμετρο διαδρομής επιτέλους φανερώνεται. Το νεράκι κυλάει στην κοίτη του και ο ήχος του ακούγεται αν έχει ησυχία· όλα αυτά όμως σε βάθος αρκετών μέτρων. Λίγοι γνωρίζουν άλλωστε ότι αυτό το τμήμα του Ηριδανού ήρθε στο φως κατά λάθος, λόγω της κατάρρευσης του εδάφους όταν κατασκευαζόταν η πλατεία. Στον σταθμό του μετρό η εικόνα είναι ευκρινέστερη: εδώ υπάρχουν η κοίτη της Κλασικής εποχής με τα δύο μονοπάτια που όριζαν την οικοδομική γραμμή στις πλευρές της και η κοίτη της Ρωμαϊκής όταν καλύφθηκε με πλινθόκτιστο θόλο.
7. Αρχαία αγορά: Ένα μεγάλο έργο είχε κατασκευαστεί εδώ στην αρχαιότητα από τους Πεισιστρατίδες (β΄ μισό 6ου αιώνα π.Χ.) που επίχωσαν την αρχαία κοιλάδα του Ηριδανού προκειμένου να διαμορφωθεί το κατάλληλο έδαφος για την οδό των Παναθηναίων και για την ανέγερση δημόσιων κτιρίων (Βασίλειος Στοά, Ποικίλη Στοά). Το ποτάμι εγκιβωτίσθηκε σε δύο υπόγεια κανάλια που τα συνέδεσαν με τον κεντρικό αγωγό υπόνομο, τον οποίο βλέπουμε σήμερα στην Αρχαία Αγορά. Φυσικά χωρίς νερό, αφού το ποτάμι δεν περνά πια από εκεί. Οδεύοντας προς το Θησείο πάντα σε κατηφορική πορεία, η προοπτική του Κεραμεικού δημιουργεί ανακούφιση.
8. Γραμμές ΗΣΑΠ: Το ποτάμι χάνεται και πάλι αλλά η πορεία του είναι πλέον γνωστή. Πρώτα θα πρέπει να διασχίσει τις γραμμές του τρένου περιορισμένο σε ένα τσιμεντένιο κανάλι - η απόλυτη απαξίωση του ποταμού - που δύσκολα παραπέμπει σε ποτάμι και ύστερα να ακολουθήσει την οδό Αδριανού σε ένα σημείο της οποίας, κοντά στην πλατεία του Αγίου Φιλίππου, η Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή εντόπισε τμήμα της εγκιβωτισμένης κοίτης του. Ιούλιο μήνα τα νερά του Ηριδανού δεν είναι πολλά, τον χειμώνα όμως αναβλύζουν σε όλη την περιοχή. Μέσα από τα φρεάτια, μέσα από τις γραμμές του τρένου, το ποτάμι που φουσκώνει βγαίνει στην επιφάνεια.
9. Κεραμεικός: Είναι ένα κομμάτι του αττικού τοπίου που έχει μείνει αλώβητο από τις επεμβάσεις μέσα στους αιώνες, πόσο μάλλον που η επιφάνεια του εδάφους βρίσκεται στο επίπεδο των κλασικών χρόνων, δηλαδή τρία μέτρα κάτω από τη σύγχρονη πόλη. Εδώ ο χρόνος έχει σταματήσει. Ο Ηριδανός γίνεται πλέον αντιληπτός ως φυσικό στοιχείο, καλάμια φυτρώνουν στις όχθες του και βατραχάκια αποθέτουν τα αβγά τους στο νερό, όπου επιβιώνει και το κουνουπόψαρο, ένα πολύ μικρό ψάρι.

Κάποιοι τουρίστες ρωτούν πού καταλήγει το ποτάμι. Όπου όλα. Στη θάλασσα. Πρώτα όμως θα συναντήσει τον Ιλισό (κάπου στην Πειραιώς) και μαζί θα φθάσουν στον Κηφισό, τα τρία ποτάμια της Αττικής που οι άνθρωποι κατέστρεψαν.